Waarom het zo moeilijk is om écht goed te reflecteren

We zeggen het allemaal weleens: ‘ja, reflecteren, zó zinvol, zó nuttig! Zou ik eigenlijk meer moeten doen’. Maar hoe vaak neem je er echt de tijd voor? En als je er al echt de tijd voor neemt, hoe komt het dat je zelfs dan nog niet echt verder komt, in cirkeltjes denkt, of conclusies trekt die je al kende?

Allereerst: wat is reflecteren precies?
Reflecteren, is letterlijk gezegd: beschouwen. Reflecteren is het terugblikken op je eigen handelen en ervaringen, daarover nadenken en van daaruit nieuwe keuzes maken.
Wanneer je je als mens, als persoon, als collega/moeder/partner/vriend(in) wilt ontwikkelen, jezelf beter wilt leren kennen, helderder wilt krijgen wie je bent, waar je voor staat en wat bij je past, ontkom je niet aan een stevig potje zelfreflectie op z’n tijd.

Evalueren en reflecteren: is dat hetzelfde?
Nee! En goed om even bij stil te staan, want die twee halen we helaasdepaashaas maar al te vaak onbewust door elkaar. Wanneer je evalueert, beoordeel je jouw handelen naar aanleiding van een vooraf gesteld kader. Je gaat na of je vooraf bepaalde doelstellingen hebt bereikt of niet, en waar dat eventueel aan heeft gelegen.

Waar reflecteren geen vooraf bepaald kader heeft van wat ‘goed handelen’ zou zijn, heeft een evaluatie dat wel.
Reflecteren is ‘beschouwen’, zonder oordeel en kader. Evalueren is ‘achteraf beoordelen’. In een evaluatie is er een kader van buitenaf dat bepaalt of jouw handelen goed of fout, effectief of ineffectief is geweest. Bij reflecteren is het van belang dat dat kader er niet is, maar dat degene díe reflecteert, vrij denkend tot nieuwe inzichten kan komen.

Vaak halen we die 2 begrippen door elkaar: dan zéggen we dat we willen reflecteren, maar zijn we stiekem aan het evalueren. Dat is bijvoorbeeld zo als in een vergadering of een gesprek te snel vragen worden gesteld als ‘waar ging het mis?’ ‘hoe gaan we dit de volgende keer anders aanpakken?’ ‘welke keuzes moeten we anders maken de volgende keer?’

Reflecteren dus. Waarom is dat soms zo moeilijk?
​We wíllen wel tot helder denken en nieuwe inzichten komen, maar soms lukt dat niet, ook al ga je er echt eens goed voor zitten. Ik denk dat er 3 redenen zijn waarom reflecteren soms weinig oplevert:

• We zijn niet streng genoeg voor onszelf
  Wanneer je vrijuit reflecteert, is het heel makkelijk om net even te lief te zijn voor jezelf.
  Misschien komt er wel een kritische doorvraag-vraag bij je op, maar het is heel makkelijk om jezelf voor de gek te houden en de moeilijke vragen te ontwijken. Je hebt misschien de neiging om te stoppen met je gedachtegang of een zijspoor te nemen. 

• We hebben geen concrete structuur of oefeningen wanneer we reflecteren
  Hoewel reflectie dus zonder ‘vooraf bepaald goed of fout’- kader plaatsvindt, betekent dat nog niet dat je geen structuur aan zou moeten brengen in je reflectie. Wanneer je in je eentje reflecteert, zonder concrete oefeningen of zonder iemand die je bij de les houdt en je kritisch bevraagt, laat je je makkelijk meenemen in zijsporen.
  
  Vaak ‘reflecteren’ we door gewoon wat gevoelens, inzichten en ideeën in een mooi vormgegeven boekje op te schrijven, zónder die ideeën vervolgens verder kritisch te bevragen en onderzoeken.
  Wil je meer, en steviger inzichten, dan is een braindump in een notitieboek niet voldoende.
  
  
  
• We zitten te vast in ons denken.
  Voor goede zelfreflectie is lenigheid in je hoofd noodzakelijk, en die hebben we niet altijd. We zijn geneigd om ons vast te klampen aan de ideeën over onszelf, ons handelen en onze omgeving. Goede reflectie vraagt van je dat je die ideeën los kunt laten, en er ‘perspectivistische lenigheid’ in ontwikkelt.
  
  Om te kunnen reflecteren, moet je de volgende denkvaardigheden enigszins beheersen:
  - inzicht in het eigen handelen en dat helder kunnen benoemen, zónder mooimakerij
  - verleden, heden en toekomst overzien
  - tegenstellingen binnen de eigen persoon herkennen en benoemen
  – overzicht krijgen over alternatieven en hun voors en tegens;
  – theorie, praktijk en het eigen denken en handelen aan elkaar relateren
  – denken en voelen met elkaar in verband brengen;
  – verschillende perspectieven (bijvoorbeeld van binnenuit en van buitenaf) met elkaar afwisselen;
  – multicausaal denken (meerdere oorzaken)

Dat is nogal wat aan denkvaardigheden, als je effectief wilt reflecteren, en niet verwonderlijk dat we dat niet goed geleerd krijgen.
Ik ben ervan overtuigd dat het wel te ontwikkelen ís: je eigen denk- en reflectiekracht is heel goed te trainen en levert je veel op: helderheid, scherpte, zelfspot, ruimte in je hoofd, beter weten wie je bent, je eigen kernwaarden kennen en doorleven. Dat proces van denken en ontwikkelen is niet altijd leuk, gemakkelijk of gezellig. Maar dat is een sportschool ook niet.
En net als je fysieke gezondheid, is de gezondheid tussen je oren het óók waard om aandacht aan te besteden.

Inspiratie:
- Dit artikel
- Of dit artikel