Reflecteren, doorvragen, samen nadenken: het socratisch gesprek

"Socrati...watte? Socratisch gesprek? Socrates, goh... ja....zegt me wel iets ja. Dat was toch die knakker, die filosoof? Die deed toch iets met vragen stellen enzo? Was best een irritante kerel, of niet? Maar 'socratisch gesprek', nee, zegt me niks. Klinkt vooral een beetje moeilijk".

Hulp is onderweg. Hier is een artikel over het hoe, wat en waarom van het socratisch gesprek. In gewone-mensen-taal. Het is namelijk heel waardevol en een bijzondere ervaring, zo'n socratisch gesprek. Echt.

Klinkt als een irritant mannetje, die Socrates. 
Klopt. Hij werd ook de 'luis in de pels' genoemd. En een horzel. Men zit er niet per se op te wachten geconfronteerd te worden met eigen onwaarheden, denkfouten, drogredenen en tegenstellingen in het denken.

Wat is een socratisch gesprek dan precies?
Een socratisch gesprek is een 'denkgesprek', meestal in een groep. Het doel: reflectie, onderzoek en wijsheid- en waarheidsvinding. Het is een gezamenlijke zoektocht naar 'hoe zít dat nu precies?' Het is een onderzoek naar je eigen en andermans denkbeelden en opvattingen. 

Eh....oké. En nu concreet?
Tijdens een socratisch gesprek staat één onderzoeksvraag centraal. Dat kan een werkgerelateerde vraag zijn bij socratische gesprekken in organisaties, of een alledaagse, herkenbare, wezenlijke vraag wanneer een groep onbekenden samen filosofeert. 

Bijvoorbeeld:
'Mag je liegen tegen vrienden?'
'Welke vraag mag je niet stellen?'
'Hoe weet je dat je begonnen bent?'

Of een vraag voor een specifieke doelgroep:
'Wat mag je voor een patiënt beslissen?'
'Wat is efficiënt samenwerken?' 
'Hoe klantvriendelijk moeten we zijn?'

Het onderzoek dat volgt wordt gedaan aan de hand van één specifieke casus van één van de deelnemers.
Iemand die een situatie meemaakte die met de vraag te maken heeft. In het voorbeeld van de eerste vraag kan dat iemand zijn die inderdaad heeft gelogen tegen een vriendin en ook vond dat dat mocht. In de context van dat ene verhaal wordt door de groep onderzocht óf er sprake was van liegen, of was het toch iets anders? En mocht het in dit geval of juist niet? En met welke argumenten?

Door één casus te onderzoeken krijgt het gesprek scherpte en diepgang: je kijkt naar de situatie zoals deze zich heeft afgespeeld en excuses als 'maar als je iets anders had gezegd', of 'als de situatie anders was geweest, dan..'. gaan niet op. Deze ene, concrete situatie daagt je uit stelling te nemen en deze ook te beargumenteren: waarom noem jij dit liegen? En waarom vind je dat het hier mocht? Grote etiketten als ‘vrijheid’, 'liegen' of ‘vriendschap’ krijgen immers alleen betekenis als je ze ook werkelijk ergens op plakt. 
Het gaat daarbij nadrukkelijk niet om het oplossen van problemen of het voeren van een discussie, maar om het expliciteren, uitwisselen en aanscherpen van visies.  

En aan het eind gaat de gespreksleider uitleggen hoe het werkelijk zit?
Nee. De gespreksleider, of facilitator, is er alleen om het gesprek te structureren en het proces, het onderzoek te bewaken. Het is juist van het grootste belang dat de opvattingen en ideeën van de gespreksleider geen enkele plek hebben in de socratische dialoog. Het doel van de gespreksleider is de opvattingen en oordelen van de deelnemers boven tafel te krijgen en de deelnemers uit te dagen dieper, scherper na te denken en elkaar te bevragen. Zou hij bezig zijn met zijn eigen visie te verkondigen, schiet hij het hele doel van het socratisch gesprek voorbij.
De gespreksleider heeft -als het goed is- altijd een 'socratische houding': onwetend, nieuwsgierig, open. 

Dus in het socratisch gesprek wordt de onderzoeksvraag gekoppeld aan een concrete situatie. En?
Dan heeft iedereen een andere mening, en dan?
Dat kan natuurlijk. Maar, het streven is altijd naar consensus: overeenstemming, een gezamenlijke visie. Je blijft dus samen op zoek naar 'wat is nu wáár in deze situatie?' Een socratisch gesprek gaat er dus vanuit dat er zoiets is als een waarheid die boven individuele meningen uitstijgt.
Om dat te bereiken zul je elkaar moeten bevragen en bereid moeten zijn je eigen opvattingen te onderzoeken. Je zult in het voorbeeld over 'liegen tegen vrienden' je eigen opvattingen over thema's als 'liegen' en 'vriendschap' moeten uitleggen, maar steeds zó dat deze abstracte begrippen in de casus concreet worden gemaakt.

Zou je dat streven naar consensus laten varen, dan leg je enkel particuliere meningen naast elkaar.
Als je een gesprek voert in de trant van 'ik vind dit en Pietje vindt dat en dat mag', dan wordt er niets onderzocht, aangescherpt, uitgediept. Dat kan ook een leuke avond opleveren (wijn, blokje kaas, haardvuur, niks meer aan doen), maar dat is geen socratisch onderzoek. 

Dat klinkt alsof je er veel geduld voor nodig hebt. En alsof het frustrerend is. 
Klopt: een socratisch gesprek gaat in een trager tempo dan de meeste gesprekken die we doorgaans voeren. Om werkelijk sámen ergens over na te denken heb je een flinke portie rust, nieuwsgierigheid en traagheid nodig. Je moet immers méé zijn in het denken van de ander. Dat betekent enerzijds je eigen standpunt goed, helder, duidelijk uitleggen zodat anderen je kunnen volgen en anderzijds betekent het heel secuur luisteren naar de ander: wat zégt hij hier nou eigenlijk? Klopt dat wel?
Sommige mensen ervaren een socratisch gesprek inderdaad als frustrerend: wanneer je graag snel naar een oplossing wilt, bezig bent met wat jij zometeen wilt zeggen,  of dat het maar onzin is wat de ander hier nu zit te orakelen, kan dat inderdaad frustreren.

Waarom zou ik dan een socratisch gesprek voeren? Levert het ook nog wat op?
Jazeker, een socratisch gesprek levert verschillende dingen op:

1. Denkruimte 
Je krijgt meer en helderder inzicht in je eigen denken en in dat van de ander. Je ontdekt vaak normen, vooronderstellingen, morele oordelen, mensbeelden waarvan je niet wist dat je ze had. Dat betekent ook dat je deze normen, oordelen eventueel kunt herzien en daarmee je eigen denken kunt verbreden en verdiepen.
Het geeft je als het ware 'denkruimte' en perspectivistische lenigheid: ruimte om anders, genuanceerder te denken, van perspectief te veranderen en wellicht anders te handelen.
In een groep word je ook geconfronteerd met andere denk- en zienswijzen dan die van jezelf. Hierdoor ontstaat ruimte voor verbinding, contact en wederzijds begrip. Je ontdekt overeenkomsten en verschillen, die je vervolgens kunt onderzoeken, of op zijn minst beter begrijpt. 

2. Vaardigheid
Door het voeren van het socratisch gesprek leer je een aantal gespreksvaardigheden:
- je leert je eigen denken analyseren
- je leert zuiver te luisteren naar wat iemand letterlijk zegt (en niet wat jij denkt dat diegene bedoelt)
- je leert de vraag of aanname achter de vraag te spotten
- je leert helder verwoorden wat je denkt en waar je dat op baseert
- je leert beweringen en argumenten herkennen en beoordelen op logica en coherentie
- je leert goede, heldere vragen formuleren

3. Houding
Door deel te nemen aan een socratisch gesprek ontwikkel je een vragende, onderzoekende houding.
Je leert:
- werkelijk te luisteren naar wat iemand zegt
- door te vragen naar achterliggende ideeën en vooronderstellingen
- je gesprekspartner ruimte geven
- objectief luisteren en analyseren wat iemand zegt én de vooronderstellingen die daarachter liggen
- je eigen mening even in de koelkast parkeren

4. Genuanceerder denken
Door het socratisch gesprek krijg je inzicht in het gespreksonderwerp; de thema's, woorden en begrippen die in het gesprek de revue passeren, krijgen een nieuwe, meer genuanceerde en diepere betekenis. 
Je eigen denken wordt daardoor prikkelender, genuanceerder. Een van de deelnemers zei ooit "ik leer hierdoor 'leniger denken". 

Zelf een socratisch gesprek organiseren?
Dat kan! De Denksmederij begeleidt je socratische dialoog graag.
Neem even contact op, dan plannen we samen een datum. Een socratisch gesprek kan bij je thuis worden georganiseerd, in de organisatie of op een externe locatie. 
Jij regelt de deelnemers (6-12) en zorgt voor koffie/thee, een van onze praktisch filosofen begeleidt het filosofisch onderzoek.
De deelnemers gaan gegarandeerd met een intrigerende, intense ervaring terug naar huis!

In de agenda vind je onze open workshops en open socratische gesprekken waaraan je kunt deelnemen.
Die zijn vaak snel vol 😉